Skip to main content

2 februari 2023

2 februari 2023

Nadenken over ethiek in technologie: De kansen van waardengedreven besluitvorming

Niels Back

Adviseur

0703763636

Merlijn Smits

Adviseur

0630955591

Beleidsmakers maken gebruik van een gereedschapskist vol beleidsinstrumenten om maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Steeds vaker is technologie onderdeel van die gereedschapskist. Als technologie maatschappijbreed wordt ingezet, zorgt dat wel vaak voor controverse en maatschappelijk debat. Denk aan de huidige discussie over de ontwikkeling van een Europese digitale identiteit. Of aan de inzet van CoronaMelder en CoronaCheck tijdens de coronacrisis. Hoe zulke technologie te hanteren als beleidsinstrument? Dezelfde CoronaMelder biedt ons waardevolle lessen voor de toekomst. 

De CoronaMelder is een belangrijk onderdeel geweest van de infectieziektebestrijdingsstrategie van het coronavirus. Maar de ontwikkeling en inzet van de applicatie hebben nogal wat voeten in de aarde gehad. Gevoed door media weken zowel politiek als maatschappelijk de standpunten rondom de applicatie al vroeg uiteen. Daarom is er nauwkeurig aandacht besteed aan het ontwikkelproces. De app is op een open manier ontwikkeld. Het proces begon met het opstellen van een programma van eisen, vervolgde met een appathon en werd continu ondersteund door een begeleidingscommissie en drie ondersteunende taskforces. Er was haast geboden. Bovendien bleek er wetgeving nodig. Op 10 oktober 2020 trad de Tijdelijke wet notificatieapplicatie Covid-19 inwerking om te borgen dat de CoronaMelder kon worden ingezet.  

Alle aandacht voor het ontwikkelproces kon echter niet voorkomen dat de applicatie weerstand bleef opwekken in de samenleving. Hoewel privacy continu centraal heeft gestaan in het ontwerpproces, bleef een groep in de maatschappij zeer kritisch over de (vrijwel niet bestaande) gegevensverzameling van de app. Dat was tegelijk een heikel punt voor onderzoekers. Zij hadden behoefte aan meer inzicht in het gebruik en de effectiviteit van de app, die het destijds niet kon bieden. Controversieel is de app altijd gebleven. Inmiddels is de ondersteuning van de CoronaMelder beëindigd. Tijd voor bezinning dus!   

Technologie een neutraal beleidsinstrument? De impact van maatschappijbrede inzet van technologie 

De inzet van de CoronaMelder doet je afvragen: was dit de juiste manier? De CoronaMelder laat zien dat de inzet van technologie niet zomaar gebeurt en vanzelfsprekend is. Allerlei uiteenlopende stakeholders hebben diverse belangen, waarden en standpunten en het lijkt haast onmogelijk – ondanks het bewuste ontwikkelproces – om iedereen tevreden te houden. Hoe moet de Nederlandse overheid en in het specifiek de adviserende beleidsmedewerker omgaan met en afwegingen maken over de inzet van dit soort technologie?  

Misschien dat de beleidsmedewerker wat kan leren van techniekfilosofie. De belangrijkste les die techniekfilosofie ons leert, is dat technologie niet neutraal is. Integendeel. Technologie interacteert met de mens en de wereld en geeft vorm aan de manier waarop de mens in de wereld staat. Dat doet het op ten minste drie manieren. Technologie vormt ons handelen, ons denken en onze normen en waarden.

Allereerst vormt technologie hoe de mens handelt. Denk bijvoorbeeld aan de CoronaMelder. Na een simpele tekstmelding zijn gebruikers vaak vrijwillig in quarantaine gegaan. En dat enkel op basis van een tekstberichtje.

Technologie vormt ook ons denken. Wie wel eens een melding van de CoronaMelder heeft ontvangen, zal het herkennen. De plotse schrik die er ontstaat nadat je in contact bent geweest met een besmet persoon. Is dat kleine hoestje dan toch corona? Blijf je nu thuis, of ga je toch naar die belangrijke vergadering morgen? Het dwingt ons ineens om best ingewikkelde keuzes te maken.

Tot slot, maar zeker zo belangrijk: technologie beïnvloedt onze normen en waarden. Een van de meest bediscussieerde waarden rondom de inzet van de CoronaMelder was privacy. Door de CoronaMelder laaide het privacydebat in onze samenleving duidelijk op. De waarde werd soms bijna een middel om geen enkel overheidsingrijpen met technologie te tolereren. Een andere waarde die door de CoronaMelder werd beïnvloed, was gezondheid. Een melding vanuit de app stond equivalent aan de mogelijkheid om ziek te worden – al voordat er überhaupt ziektesymptomen aanwezig waren. Of je gezond bent of niet hing niet alleen meer af van de ervaring van symptomen, maar ook van de potentiële besmettelijkheid die je meedraagt. Daarnaast dwong de CoronaMelder ons om expliciet na te denken over de waarde solidariteit. Hoe belangrijk vinden we ons eigen plezier ten opzichte van de gezondheid van een ander? Met het installeren van de app gaven we gehoor aan het solidariteitsgevoel met de kwetsbare Nederlander. ‘Alleen samen krijgen we corona onder controle’ was immers het adagium.

Het besef dat een technologie ons handelen, denken én onze waarden beïnvloedt, verklaart ook waarom de inzet van een technologie zo controversieel kan zijn. Dat bemoeilijkt en vertraagt besluitvorming. Tegelijk biedt het mogelijkheden. Als technologie ons zo vormt, kunnen we daar dan niet in de besluitvorming al rekening mee houden? Is dat niet een kans om zo de technologie als het ware te sturen zodat er optimale impact is voor elke groep aan stakeholders? Door waarden centraal te stellen kan er sneller en breder afgewogen tot besluitvorming worden gekomen. 

Waardengedreven besluitvorming: #Hoedan? 

Wij zouden daarom willen pleiten voor waardengedreven besluitvorming. Wat betekent dit voor een beleidsmedewerker, en hoe pas je dat toe in de praktijk? Dat begint bij dat een beleidsmedewerker zich continu moet afvragen: wat voor impact heeft een keuze in het ontwerpproces, tijdens de inzet van technologie of rondom de communicatie over technologie op de waarden van diverse stakeholders? Én hoe vertaalt die waardenimpact zich naar het handelen en denken van een stakeholder? 

Het analyseren van de impact van keuzen rondom technologie op waarden, heeft voordelen. Allereerst geeft het inzicht in de drijfveren van stakeholders. Het zijn namelijk vaak name fundamentele waarden die liggen achter het publieke debat rondom de maatschappijbrede inzet van technologie. Deze waarden zijn soms expliciet, zoals de duidelijke voorvechters van privacy bij de CoronaMelder, maar vaak ook meer impliciet. Zo kunnen waarden leiden tot blinde vlekken bij beleidsmakers. Door in kaart te brengen welke waarden relevant zijn voor verschillende stakeholders, worden beweegredenen sneller duidelijk en kan dit beter worden meegenomen in besluitvorming.  

Ten tweede biedt een waardenperspectief de mogelijkheid om concrete acties te koppelen aan wat stakeholders belangrijk vinden. Fundamentele waarden zijn namelijk vaak te vertalen naar meer specifieke normen. Die normen kunnen worden omgezet in hele concrete aanbevelingen voor het ontwerp van de technologie of de inzet van technologie. Denk aan een communicatiecampagne, toegankelijk advies over het gebruik van de technologie en een helder privacystatement.  

Ten derde biedt inzicht in waarden van stakeholders ook de mogelijkheid om knelpunten te identificeren, zogeheten ‘waardenconflicten’. Denk bijvoorbeeld aan het waardenconflict tussen privacy en de mogelijkheid tot wetenschappelijke evaluatie dat speelde bij CoronaMelder: op het eerste gezicht lijken deze waarden elkaar rechtstreeks tegen te spreken. Immers, voor goede monitoring en evaluatie moeten (soms persoonlijke) gegevens worden verzameld. Door waarden te expliciteren in beleidsadvies wordt duidelijk waar keuzes nodig zijn, en waar compromissen mogelijk zijn. Want met slimme ontwerpaanpassingen en een heldere communicatie daarover richting alle stakeholders, zijn waardenconflicten vaak ook weer op te lossen.  

Tot slot geeft het waardenperspectief niet enkel inzicht in de waarden van de stakeholders, maar ook in de eigen waarden van de beleidsmedewerker. Door persoonlijke waarden te expliciteren, wordt het helder hoe de beleidsmedewerker zelf in het debat staat. Dat biedt mogelijkheid om het debat te voeren, het debat te overzien én afgewogen over besluitvorming te adviseren. 

Een waardengedreven beleidsadvies biedt de beleidsmedewerker de mogelijkheid om het belangenveld van stakeholders breed én transparant in kaart te krijgen en om het besluitvormingsproces bewust en verantwoord te doorlopen. Zo kan er met vertrouwen en begrip technologie worden ingezet om een maatschappelijk vraagstuk het hoofd te bieden. 

In het project ‘Toetsingskader Ingebruikname Technologie Infectieziektebestrijding’ werken Merlijn Smits en Niels Back in opdracht van het ministerie van VWS aan een toetsingskader voor de inzet van technologie bij infectieziekten via maatschappelijke en ethische waarden. Dit biedt de beleidsmedewerker nog meer handvatten om de inzet van technologie verantwoord, breed afgewogen en adequaat te doorlopen. 

Beleidsmakers maken gebruik van een gereedschapskist vol beleidsinstrumenten om maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Steeds vaker is technologie onderdeel van die gereedschapskist. Als technologie maatschappijbreed wordt ingezet, zorgt dat wel vaak voor controverse en maatschappelijk debat. Denk aan de huidige discussie over de ontwikkeling van een Europese digitale identiteit. Of aan de inzet van CoronaMelder en CoronaCheck tijdens de coronacrisis. Hoe zulke technologie te hanteren als beleidsinstrument? Dezelfde CoronaMelder biedt ons waardevolle lessen voor de toekomst. 

De CoronaMelder is een belangrijk onderdeel geweest van de infectieziektebestrijdingsstrategie van het coronavirus. Maar de ontwikkeling en inzet van de applicatie hebben nogal wat voeten in de aarde gehad. Gevoed door media weken zowel politiek als maatschappelijk de standpunten rondom de applicatie al vroeg uiteen. Daarom is er nauwkeurig aandacht besteed aan het ontwikkelproces. De app is op een open manier ontwikkeld. Het proces begon met het opstellen van een programma van eisen, vervolgde met een appathon en werd continu ondersteund door een begeleidingscommissie en drie ondersteunende taskforces. Er was haast geboden. Bovendien bleek er wetgeving nodig. Op 10 oktober 2020 trad de Tijdelijke wet notificatieapplicatie Covid-19 inwerking om te borgen dat de CoronaMelder kon worden ingezet.  

Alle aandacht voor het ontwikkelproces kon echter niet voorkomen dat de applicatie weerstand bleef opwekken in de samenleving. Hoewel privacy continu centraal heeft gestaan in het ontwerpproces, bleef een groep in de maatschappij zeer kritisch over de (vrijwel niet bestaande) gegevensverzameling van de app. Dat was tegelijk een heikel punt voor onderzoekers. Zij hadden behoefte aan meer inzicht in het gebruik en de effectiviteit van de app, die het destijds niet kon bieden. Controversieel is de app altijd gebleven. Inmiddels is de ondersteuning van de CoronaMelder beëindigd. Tijd voor bezinning dus!   

Technologie een neutraal beleidsinstrument? De impact van maatschappijbrede inzet van technologie 

De inzet van de CoronaMelder doet je afvragen: was dit de juiste manier? De CoronaMelder laat zien dat de inzet van technologie niet zomaar gebeurt en vanzelfsprekend is. Allerlei uiteenlopende stakeholders hebben diverse belangen, waarden en standpunten en het lijkt haast onmogelijk – ondanks het bewuste ontwikkelproces – om iedereen tevreden te houden. Hoe moet de Nederlandse overheid en in het specifiek de adviserende beleidsmedewerker omgaan met en afwegingen maken over de inzet van dit soort technologie?  

Misschien dat de beleidsmedewerker wat kan leren van techniekfilosofie. De belangrijkste les die techniekfilosofie ons leert, is dat technologie niet neutraal is. Integendeel. Technologie interacteert met de mens en de wereld en geeft vorm aan de manier waarop de mens in de wereld staat. Dat doet het op ten minste drie manieren. Technologie vormt ons handelen, ons denken en onze normen en waarden.

Allereerst vormt technologie hoe de mens handelt. Denk bijvoorbeeld aan de CoronaMelder. Na een simpele tekstmelding zijn gebruikers vaak vrijwillig in quarantaine gegaan. En dat enkel op basis van een tekstberichtje.

Technologie vormt ook ons denken. Wie wel eens een melding van de CoronaMelder heeft ontvangen, zal het herkennen. De plotse schrik die er ontstaat nadat je in contact bent geweest met een besmet persoon. Is dat kleine hoestje dan toch corona? Blijf je nu thuis, of ga je toch naar die belangrijke vergadering morgen? Het dwingt ons ineens om best ingewikkelde keuzes te maken.

Tot slot, maar zeker zo belangrijk: technologie beïnvloedt onze normen en waarden. Een van de meest bediscussieerde waarden rondom de inzet van de CoronaMelder was privacy. Door de CoronaMelder laaide het privacydebat in onze samenleving duidelijk op. De waarde werd soms bijna een middel om geen enkel overheidsingrijpen met technologie te tolereren. Een andere waarde die door de CoronaMelder werd beïnvloed, was gezondheid. Een melding vanuit de app stond equivalent aan de mogelijkheid om ziek te worden – al voordat er überhaupt ziektesymptomen aanwezig waren. Of je gezond bent of niet hing niet alleen meer af van de ervaring van symptomen, maar ook van de potentiële besmettelijkheid die je meedraagt. Daarnaast dwong de CoronaMelder ons om expliciet na te denken over de waarde solidariteit. Hoe belangrijk vinden we ons eigen plezier ten opzichte van de gezondheid van een ander? Met het installeren van de app gaven we gehoor aan het solidariteitsgevoel met de kwetsbare Nederlander. ‘Alleen samen krijgen we corona onder controle’ was immers het adagium.

Het besef dat een technologie ons handelen, denken én onze waarden beïnvloedt, verklaart ook waarom de inzet van een technologie zo controversieel kan zijn. Dat bemoeilijkt en vertraagt besluitvorming. Tegelijk biedt het mogelijkheden. Als technologie ons zo vormt, kunnen we daar dan niet in de besluitvorming al rekening mee houden? Is dat niet een kans om zo de technologie als het ware te sturen zodat er optimale impact is voor elke groep aan stakeholders? Door waarden centraal te stellen kan er sneller en breder afgewogen tot besluitvorming worden gekomen. 

Waardengedreven besluitvorming: #Hoedan? 

Wij zouden daarom willen pleiten voor waardengedreven besluitvorming. Wat betekent dit voor een beleidsmedewerker, en hoe pas je dat toe in de praktijk? Dat begint bij dat een beleidsmedewerker zich continu moet afvragen: wat voor impact heeft een keuze in het ontwerpproces, tijdens de inzet van technologie of rondom de communicatie over technologie op de waarden van diverse stakeholders? Én hoe vertaalt die waardenimpact zich naar het handelen en denken van een stakeholder? 

Het analyseren van de impact van keuzen rondom technologie op waarden, heeft voordelen. Allereerst geeft het inzicht in de drijfveren van stakeholders. Het zijn namelijk vaak name fundamentele waarden die liggen achter het publieke debat rondom de maatschappijbrede inzet van technologie. Deze waarden zijn soms expliciet, zoals de duidelijke voorvechters van privacy bij de CoronaMelder, maar vaak ook meer impliciet. Zo kunnen waarden leiden tot blinde vlekken bij beleidsmakers. Door in kaart te brengen welke waarden relevant zijn voor verschillende stakeholders, worden beweegredenen sneller duidelijk en kan dit beter worden meegenomen in besluitvorming.  

Ten tweede biedt een waardenperspectief de mogelijkheid om concrete acties te koppelen aan wat stakeholders belangrijk vinden. Fundamentele waarden zijn namelijk vaak te vertalen naar meer specifieke normen. Die normen kunnen worden omgezet in hele concrete aanbevelingen voor het ontwerp van de technologie of de inzet van technologie. Denk aan een communicatiecampagne, toegankelijk advies over het gebruik van de technologie en een helder privacystatement.  

Ten derde biedt inzicht in waarden van stakeholders ook de mogelijkheid om knelpunten te identificeren, zogeheten ‘waardenconflicten’. Denk bijvoorbeeld aan het waardenconflict tussen privacy en de mogelijkheid tot wetenschappelijke evaluatie dat speelde bij CoronaMelder: op het eerste gezicht lijken deze waarden elkaar rechtstreeks tegen te spreken. Immers, voor goede monitoring en evaluatie moeten (soms persoonlijke) gegevens worden verzameld. Door waarden te expliciteren in beleidsadvies wordt duidelijk waar keuzes nodig zijn, en waar compromissen mogelijk zijn. Want met slimme ontwerpaanpassingen en een heldere communicatie daarover richting alle stakeholders, zijn waardenconflicten vaak ook weer op te lossen.  

Tot slot geeft het waardenperspectief niet enkel inzicht in de waarden van de stakeholders, maar ook in de eigen waarden van de beleidsmedewerker. Door persoonlijke waarden te expliciteren, wordt het helder hoe de beleidsmedewerker zelf in het debat staat. Dat biedt mogelijkheid om het debat te voeren, het debat te overzien én afgewogen over besluitvorming te adviseren. 

Een waardengedreven beleidsadvies biedt de beleidsmedewerker de mogelijkheid om het belangenveld van stakeholders breed én transparant in kaart te krijgen en om het besluitvormingsproces bewust en verantwoord te doorlopen. Zo kan er met vertrouwen en begrip technologie worden ingezet om een maatschappelijk vraagstuk het hoofd te bieden. 

In het project ‘Toetsingskader Ingebruikname Technologie Infectieziektebestrijding’ werken Merlijn Smits en Niels Back in opdracht van het ministerie van VWS aan een toetsingskader voor de inzet van technologie bij infectieziekten via maatschappelijke en ethische waarden. Dit biedt de beleidsmedewerker nog meer handvatten om de inzet van technologie verantwoord, breed afgewogen en adequaat te doorlopen. 

PUBLICATIES

VRAGEN?


Stuur mij een bericht