Elke avond als ik uitstap op het metrostation is het weer een verrassing: aan welke kant gaat de roltrap naar boven? De gewone trap is voor luie mensen minder aanlokkelijk, want dit metrostation ligt diep in de grond. Dat constante wisselen van roltrap ergert mij en ik zoek er iets achter. Is het soms bedoeld om mij meer te laten lopen? Om mij over te halen toch de trap te nemen? Dit type achterdochtige vragen overvalt mij steeds meer sinds ik mij heb verdiept in het fenomeen “nudging” (letterlijk: een duwtje geven) door de overheid.
In de vorige eeuw was het duidelijk hoe de overheid het gedrag van de burger beïnvloedde. Voormalig minister Pieter Winsemius vatte dat samen in de zweep, de peen en de preek. Dat is sturing door verboden/geboden, financiële prikkels (belasting of subsidies) en communicatie. Bijvoorbeeld in het geval van roken: je kunt het in cafés verbieden, accijns op heffen en enge foto’s op pakjes laten plaatsen. Maar in deze eeuw zijn er ook andere mogelijkheden om beleid te maken, zoals de inzet van gedragskennis. De populaire term daarvoor is “nudging” (hoewel gedragskennis breder is dan dat). Dit maakt gebruik van het inzicht dat mensen vaak onbewust beslissingen nemen of daarbij worden beïnvloed zonder dat ze het door hebben.
Organisaties plaatsen bijvoorbeeld de trap dichter bij de ingang dan de lift, zodat mensen eerder lopend naar boven gaan. Van uitvoeringsorganisatie DUO, verantwoordelijk voor studentenleningen, is bekend dat de gemiddelde lening daalde nadat niet het maximum stond voorgeselecteerd, maar een lager bedrag. Het maximum was dus niet meer het uitgangspunt, de “primer” zoals psychologen dat noemen. De Britse belastingdienst liet een experiment uitvoeren waarbij twee vergelijkbare groepen burgers hun belastingaangifte deden. De eerste groep ondertekende voor akkoord nadat ze de aangifte hadden ingevuld, terwijl de tweede zich al vooraf committeerde. Wat bleek: de tweede groep vulde de aangifte betrouwbaarder in. Kleine aanpassingen kunnen dus al grote positieve gevolgen hebben voor de effectiviteit van overheidsbeleid, zeker op het terrein van e-dienstverlening. Je kunt het manipuleren noemen, maar dan wel voor een goed doel. Daarom besteden we tegenwoordig in onze beleidsleergangen aandacht aan de toepassing van gedragskennis. We hebben er zelfs een aparte training voor: met kennis van gedrag beleid maken.
U vraagt zich wellicht af of ik nu de gewone trap of de roltrap neem op mijn metrostation. Nou, als ik de goede roltrap niet meteen kan vinden, dan neem ik de lift. Die verandert namelijk niet van plek.
